Uznanie za zmarłego

Istotne znaczenie z punktu widzenia wielu dziedzin prawa ma śmierć człowieka. To z chwilą śmierci człowiek traci zdolność prawną, czyli zdolność do bycia podmiotem praw i obowiązków. Nabywa ją z kolei w chwili urodzenia (art. 8 § 1 Kodeksu cywilnego, KC). Utratę zdolności prawnej polskie prawo wiąże nie tylko ze śmiercią człowieka, ale także z chwilą uznania go za zmarłego lub stwierdzenia jego zgonu.  Instytucja uznania za zmarłego ważna jest w szczególności w prawie spadkowym, które reguluje przejście praw i obowiązków majątkowych osoby zmarłej na inne podmioty. Czym dokładnie jest ta instytucja i dlaczego jest tak znacząca w świetle prawa cywilnego?

Przesłanki uznania za zmarłego

Zgodnie z art. 29 KC, za zmarłego można uznać osobę zaginioną, jeżeli upłynęło 10 lat od końca roku kalendarzowego, w którym według istniejących wiadomości jeszcze żyła. Od tej zasady prawo przewiduje dwa wyjątki. Po pierwsze, jeżeli w chwili uznania za zmarłego zaginiony skończyłby 70 lat wystarcza upływ 5 lat do uznania go za zmarłego. Po drugie, uznanie za zmarłego nie może nastąpić, gdy przed końcem roku kalendarzowego zaginiony ukończyłby 23 rok życia.

Okoliczności szczególne

Ustawodawca w art. 30 KC przewidział także przypadki szczególne, które wpływają przede wszystkim na redukcję okresu niezbędnego do uznania osoby za zmarłą. Pierwszym z nich jest możliwość uznania za zmarłą osobę, która zaginęła w czasie podróży powietrznej lub morskiej w związku z katastrofą statku lub okrętu lub wystąpieniem innego szczególnego zdarzenia. W takim przypadku okres niezbędny do uznania osoby za zmarłą zostaje skrócony do 6 miesięcy i jest liczony od dnia, w którym nastąpiła katastrofa albo inne szczególne zdarzenie.

Kolejnym szczególnym przypadkiem jest sytuacja, w której nie można stwierdzić, że w ogóle doszło do katastrofy statku lub okrętu. Wtedy, bieg 6 miesięcznego terminu rozpoczyna się dopiero po upływie 1 roku od dnia, w którym statek lub okręt miał przybyć do portu przeznaczenia. Gdyby jednak takiego portu nie miał, termin ten rozpoczyna się po upływie 2 lat od dnia, w którym była ostatnia wiadomość o nim.

Oprócz katastrofy powietrznej lub morskiej, ustawodawca przewidział możliwość uznania za zmarłego osoby w przypadku wystąpienia bezpośredniego niebezpieczeństwa. Kto bowiem zaginął w związku z bezpośrednim niebezpieczeństwem dla życia, ten może być uznany za zmarłego po upływie 1 roku od dnia, w którym niebezpieczeństwo ustało albo według okoliczności powinno było ustać.

Lex specialis derogat legi generali

Okoliczności, o których mowa powyżej, opisane w art. 30 KC, mają charakter szczególny w stosunku do tych, o których mowa w art. 29 KC. Są to tzw. kwalifikowane przypadki zaginięcia, w których usunięcie stanu niepewności, co do tego czy dana osoba żyje, leży w interesie publicznym.

Zgodnie z zasadą lex specialis derogat legi generali, jeżeli osoba zaginęła w związku z wystąpieniem katastrofy statku lub okrętu, to przepisu dotyczącego niemożności uznania za zmarłego osoby przed końcem roku kalendarzowego, w którym ukończyłaby 23 lata, nie stosuje się.

Przykład: W dniu 3 października 2009 r. Aneta S. oraz Kamil S. wnieśli o uznanie za zmarłego Henryka S. (odpowiednio męża i brata wnioskodawców). W uzasadnieniu wskazali, że Henryk S., urodzony w 1989 r., został w dniu 15 lipca 2008 r. porwany, czyli zaginął w związku z bezpośrednim niebezpieczeństwem dla życia. Nieznani sprawcy porwania dzień później zażądali okupu, grożąc zabiciem Henryka S. W tej chwili porywacze pozwolili na skontaktowanie się Henryka S. ze swoimi bliskimi. Jednakże, rodzina nie zdołała zgromadzić całej sumy pieniężnej. W dniu 20 lipca 2008 r. bliscy przekazali część okupu, lecz wraz z tą czynnością kontakt, zarówno z porywaczami, jak i z porwanym, zakończył się. Działania ze strony służb nie przyniosły rezultatów i umorzono śledztwo ze względu na niewykrycie porywaczy.

Zgodnie z art. 30 § 3 KC, wniosek złożony przez Anetę S. oraz Kamila S. może być najwcześniej uwzględniony przez sąd w dniu 20 lipca 2009 r. W tym przypadku, jak już wcześniej wspomniano, art. 29 § 2 KC nie stosuje się, ponieważ przepis regulujący uznanie za zmarłego w wyniku bezpośredniego niebezpieczeństwa jest przepisem szczególnym do pozostałych przepisów.

Warunki uznania zaginionego za zmarłego

Nie ulega wątpliwości, że uznanie za zmarłego nie następuje z mocy prawa. W związku z tym, warunkiem uznania zaginionego za osobę zmarłą jest złożenie odpowiedniego wniosku, do czego uprawniony jest każdy zainteresowany, np. krewni zaginionego (art. 527 Kodeksu postępowania cywilnego, KPC).

Złożenie wniosku powoduje wszczęcie postępowania sądowego, w wyniku którego zostanie wydane przez sędziego orzeczenie o charakterze konstytutywnym. Niemniej, przyjmuje się, że skutki prawne orzeczenia o uznaniu za zmarłego następują nie od chwili wydania przez sąd postanowienia (ex nunc), ale od momentu zaistnienia zdarzenia, które doprowadziło do uznania za zmarłego (ex tunc).

Wniosek o uznanie za zmarłego

1. Miejsce

Art. 526 § 1 KPC określa miejsce złożenia wniosku o uznanie osoby zaginionej za zmarłą. Wniosek należy złożyć do sądu ostatniego miejsca zamieszkania zaginionego, a w braku takiego miejsca do sądu miejsca jego pobytu. W braku wyżej wymienionych podstaw, właściwym będzie sąd dla m.st. Warszawy.

W sytuacji zaginięcia większej liczby osób Sąd Najwyższy na wniosek Ministra Sprawiedliwości może wyznaczyć jeden sąd jako wyłącznie właściwy do rozpoznania spraw będących w związku z tym zdarzeniem. Postanowienie Sądu Najwyższego podlega ogłoszeniu w Dzienniku Urzędowym Rzeczypospolitej Polskiej „Monitor Polski” wydawanym przez Prezesa Rady Ministrów (art. 526 § 2 KPC).

2. Termin

Wniosek o uznanie za zmarłego można złożyć nie wcześniej niż 1 rok przed końcem terminu, po upływie którego zaginiony może być uznany za zmarłego. Jednakże, w sytuacji, w której uznanie może nastąpić po upływie 1 roku lub terminu krótszego niż rok, wniosek zgłosić można dopiero po upływie tego wyznaczonego czasu (art. 528 KPC).

3. Treść wniosku

Przede wszystkim, wniosek o uznanie za zmarłego powinien spełniać wymogi przewidziane dla każdego pisma procesowego, tj. zawierać (art. 126 § 1 KPC):

• • oznaczenie sądu, do którego jest kierowany;

  • imiona i nazwiska lub nazwy stron, ich przedstawicieli ustawowych i pełnomocników;

  • oznaczenie rodzaju pisma;

  • osnowę wniosku (dokładnie określone żądanie);

  • w przypadku, gdy jest to konieczne do rozstrzygnięcia wniosku – wskazanie faktów, na których strona opiera swój wniosek, oraz wskazanie dowodu na wykazanie każdego z nich;

  • podpis strony, jej przedstawiciela ustawowego lub pełnomocnika;

  • wymienienie załączników.

Ponadto, we wniosku należy wskazać imię, nazwisko i wiek zaginionego, imiona jego rodziców oraz nazwisko rodowe matki, jak również ostatnie znane miejsce zamieszkania i pobytu zaginionego. Wniosek o uznanie za zmarłego powinien zawierać także informację o okolicznościach uzasadniających uznanie za zmarłego (art. 529 § 1 i 2 KPC).

Następstwa uznania osoby za zmarłą

Po przeprowadzeniu postępowania, o ile zostaną spełnione wszystkie przesłanki, o których była mowa powyżej, sąd wydaje postanowienie o uznaniu osoby za zmarłą, które ma charakter konstytutywny i jest skuteczne erga omnes (wobec wszystkich). W postanowieniu tym sąd określa domniemaną chwilę śmierci, która według przedstawionych w sprawie okoliczności jest najbardziej prawdopodobna.

W braku jakichkolwiek danych, sąd przyjmuje za moment śmierci pierwszy dzień terminu, z którego upływem uznanie za zmarłego stało się możliwe (art. 31 § 2 KC). Jeżeli w tym orzeczeniu został wskazany tylko dzień domniemanej śmierci, za chwilę śmierci uważa się koniec tego dnia (art. 31 § 3 KC). Po wydaniu orzeczenia przez sąd, kierownik urzędu stanu cywilnego sporządza akt zgonu.

Uznanie za zmarłego a stwierdzenie zgonu

Wbrew pozorom, instytucja uznania za zmarłego jest całkowicie odrębna od instytucji stwierdzenia zgonu. Uznanie za zmarłego, o którym była mowa powyżej, dotyczy sytuacji, w których śmierć jest wątpliwa, a tym samym nie mamy pewności czy dana osoba żyje czy zmarła. Z kolei postępowanie o stwierdzenie zgonu dotyczy sytuacji, w której kierownik urzędu stanu cywilnego nie sporządził aktu zgonu, ale mimo to, w toku postępowania dowodowego, sąd dojdzie do przekonania, że śmierć danej osoby jest niewątpliwa (art. 535 KPC).

Jeżeli chodzi o charakter orzeczenia sądu, to stwierdzając zgon sąd wydaje postanowienie o charakterze deklaratoryjnym. Oznacza to, że sąd jedynie potwierdza istnienie konkretnego stanu prawnego, tj., że dana osoba nie żyje. Z kolei w przypadku uznania za zmarłego, jak już wcześniej wspomniano, orzeczenie sądu ma charakter konstytutywny, co oznacza, że kreuje ono stan prawny – w tym przypadku od dnia, w którym najprawdopodobniej doszło do śmierci osoby, której dotyczy postępowanie.

Powyższe instytucje odróżnia także termin zgłoszenia wniosku o wszczęcie postępowania. Wniosek o stwierdzenie zgonu może być zgłoszony w każdym czasie. Oznacza to, że nie ma ściśle określonego czasu, jak w przypadku uznania za zmarłego (art. 536 KPC).

Ponadto, w postanowieniu o stwierdzeniu zgonu chwili śmierci powinna być dokładnie oznaczona. Jeżeli w braku dostatecznych danych dokładne ustalenie chwili śmierci nie jest możliwe, przyjmuje się chwilę najbardziej prawdopodobną (art. 538 § 1 i 2 KPC).

Kiedy jest możliwe uchylenie postanowienia sądu?

Sądem właściwym w przedmiocie uchylenia postanowienia orzekającego uznanie za zmarłego lub stwierdzenie zgonu jest sąd, który orzekał w pierwszej instancji. Wniosek o uchylenie postanowienia może być zgłoszony przez każdego zainteresowanego, jak również sąd może uchylić je z urzędu.

W sprawie o uchylenie postanowienia sąd wzywa do udziału uczestników postępowania, w którym wydano postanowienie o uznaniu za zmarłego lub o stwierdzeniu zgonu. Sąd uchyla postanowienie, gdy dana osoba, którą uznano za zmarłą albo której zgon został stwierdzony, pozostaje przy życiu. W przypadku udowodnienia innej chwili śmierci, niż oznaczona w postanowieniu o uznaniu za zmarłego, sąd uchyla to postanowienie jedynie wtedy, gdy równocześnie stwierdza zgon.

Ponadto, sąd niezwłocznie i bez przeprowadzania postępowania uchyla postanowienie o uznaniu za zmarłego lub stwierdzeniu zgonu wtedy, gdy osoba uznana za zmarłą lub której zgon stwierdzono zjawi się osobiście w sądzie i wykaże swoją tożsamość (art. 543 KPC).

Uznanie za zmarłego a małżeństwo

Instytucja uznania za zmarłego pełni bardzo ważną rolę w polskim prawie. Jest istotna nie tylko w prawie spadkowym, ale także z punktu widzenia małżeństwa.

Po pierwsze, jeżeli jeden z małżonków zostanie uznany za zmarłego, domniemywa się, że małżeństwo ustało z chwilą, która w orzeczeniu o uznaniu tego małżonka za zmarłego została oznaczona jako chwila jego śmierci (art. 55 § 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego). W związku z tym, były małżonek może wejść ponownie w związek małżeński bez obawy, że będzie posądzony o bigamię.

Uznanie za zmarłego w praktyce

Statystycznie rzecz ujmując, postępowania o uznanie za zmarłego wszczynane są w dość dużej liczbie. Wynika to z różnego rodzaju wypadków losowych albo zaginięć związanych z utratą pamięci na skutek wieku lub choroby. W każdym roku do sądów wpływa kilkaset wniosków o uznanie za zmarłego, z czego w ponad połowie z nich wydawane są orzeczenia zgodne z wnioskiem.

Podsumowując, należy stwierdzić, iż uznanie za zmarłego ma duże znaczenie praktyczne. Z tego względu publikacja ta miała na celu przybliżenie Czytelnikom tej instytucji. Mam nadzieję, że pomoże ona rozwiać wszelkie wątpliwości.

Autor: 

Martyna Dobkowska

Redakcja:

Zuzanna Lewandowska – adwokat oraz autorka bloga PrawnikLewandowska.pl o prawie i zawodzie prawnika. Specjalizuje się głównie w prawie rodzinnym, cywilnym i gospodarczym, ale doświadczenie zawodowe zdobywała także w innych dziedzinach prawa. Przez wiele lat współpracowała z renomowanymi kancelariami prawnymi w Warszawie, a obecnie prowadzi indywidualną praktykę adwokacką. Wspiera klientów indywidualnych oraz przedsiębiorców w całej Polsce, w tym również online. Na Instagramie prowadzi konto @prawniklewandowska, na którym dzieli się treściami o prawie, zawodzie adwokata, edukacji, rozwoju i macierzyństwie.

Jeżeli potrzebujesz pomocy prawnej w swojej sprawie albo masz pytania, skontaktuj się ze mną pod numerem telefonu: +48 510 668 414 lub adresem e-mail: kontakt@kancelarialewandowska.com