Odpowiedzialność karna nieletniego

Dziś mija miesiąc od tragicznego zdarzenia w szkole w warszawskim Wawrze. Jeden z uczniów, 16-letni Kuba, zmarł w piątek 10 maja po tym, jak został zaatakowany nożem przez innego ucznia. Podejrzany o zabójstwo trafił do schroniska dla nieletnich, a prokuratura skierowała wniosek o sądzenie zarówno jego, jak i pozostałych dwóch nastolatków podejrzanych o udział w przestępstwie, jak dorosłych. Dotyczy to dwóch 15-letnich chłopców i jednej 15-letniej dziewczyny. Z najnowszych informacji wynika, że sąd powołał biegłych lekarzy psychiatrów, którzy mają ocenić, czy nieletni będą odpowiadać jak dorośli. Jak wygląda odpowiedzialność karna nieletniego?

Osoba pełnoletnia w rozumieniu przepisów prawa karnego

Na zasadach określonych w Kodeksie karnym (KK) odpowiada ten, kto popełnił czyn zabroniony po ukończeniu 17 lat (art. 10 § 1 KK). Powyższa ustawa traktuje więc osobę w wieku lat 17 jak dorosłą mimo tego, że nie ma ona jeszcze ukończonych 18 lat. Uzyskanie pełnoletności rozumiane jako ukończenie 18 roku życia obowiązuje bowiem jedynie w obrocie cywilnoprawnym (art. 10 § 1 KC) i nie ma zastosowania w przypadku postępowania karnego. Oznacza to, że co do zasady osoba, która nie ukończyła 17 lat nie ponosi odpowiedzialności karnej, bowiem nie można przypisać jej winy.

Postępowanie wobec nieletniego

Osoba, która nie ukończyła 17 roku życia i popełnia czyn zabroniony, który wyczerpuje ustawowe znamiona przestępstwa, uznawana jest za nieletniego i nie ponosi odpowiedzialności karnej, ponieważ nie można jej przypisać winy. Postępowanie wobec nieletniego zawsze musi być ukierunkowane na wychowanie i poprawę jego zachowania. W związku z powyższym, nie stosuje się wobec niego kar, ale środki wychowawcze, lecznicze lub poprawcze.

Wyjątkowa odpowiedzialność karna nieletniego

Przepis art. 10 § 2 KK ustanawia wyjątek, zgodnie z którym nieletni, który po ukończeniu 15 roku życia dopuszcza się jednego z czynów zabronionych określonych w tym przepisie, może odpowiadać na zasadach określonych w Kodeksie karnym, jeżeli okoliczności sprawy, jego stopień rozwoju oraz właściwości i warunki osobiste za tym przemawiają, a w szczególności, jeżeli poprzednio stosowane środki wychowawcze lub poprawcze (o ile były stosowane) okazały się bezskuteczne. Powyższe ma zastosowanie w przypadku, gdy nieletni dopuści się między innymi zabójstwa regulowanego w art. 148 § 1 KK.

Konieczność ustanowienia powyższego wyjątku pozwalającego na obniżenie granicy wieku dla ponoszenia przez nieletnich odpowiedzialności karnej wiąże się z tym, że nie każdy człowiek rozwija się według ustalonego schematu wiekowego. Niektórzy mogą bowiem osiągnąć taki sam poziom dojrzałości wcześniej aniżeli pozostali rówieśnicy. Z tego samego względu ustawa przewiduje także nie tylko obniżenie, ale również podwyższenie granicy wieku. Zgodnie bowiem z art. 10 § 4 KK, w stosunku do sprawcy, który popełnił występek po ukończeniu lat 17, lecz przed ukończeniem lat 18, sąd zamiast kary stosuje środki wychowawcze, lecznicze albo poprawcze przewidziane dla nieletnich, jeżeli okoliczności sprawy oraz stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste za tym przemawiają. W takiej sytuacji sprawca, mimo iż ukończył 17 lat, nie poniesie odpowiedzialności karnej.

Wymiar kary dla nieletniego traktowanego jak dorosłego

W świetle art. 10 § 3 KK, w sytuacji, gdy nieletni, który ukończył 15 lat, sądzony jest jak dorosły i ponosi odpowiedzialność karną, orzeczona kara nie może przekroczyć 2/3 górnej granicy ustawowego zagrożenia przewidzianego za przypisane sprawcy przestępstwo. Biorąc pod uwagę przestępstwo zabójstwa określone w art. 148 § 1 KK, zgodnie z którym, kto zabija człowieka podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 8, karze 25 lat pozbawienia wolności albo karze dożywotniego pozbawienia wolności, orzeczona wobec nieletniego kara nie będzie mogła przekroczyć 2/3 górnej granicy ustawowego zagrożenia. Niemniej, nie można zapominać, że zgodnie z art. 54 § 2 KK wobec sprawcy, który w czasie popełnienia przestępstwa nie ukończył 18 lat, nie orzeka się kary dożywotniego pozbawienia wolności.

Wątpliwości interpretacyjne

W przypadku wymiaru kary dla nieletniego traktowanego jak dorosłego pojawiają się liczne wątpliwości dotyczące w szczególności tego, którą z kar ujętych w art. 148 § 1 KK należy obniżyć – karę dożywotniego pozbawienia wolności, czy karę 25 lat pozbawienia wolności. Jak już wyżej wspomniano, wobec sprawcy, który w czasie popełnienia przestępstwa nie ukończył 18 lat, sąd nie może orzec kary dożywotniego pozbawienia wolności. Większość doktryny stoi na stanowisku, że obniżenie górnej granicy kary dla nieletniego powinno obejmować najsurowszą z kar, tj. karę dożywotniego pozbawienia wolności mimo, że nie ma ona zastosowania w stosunku do nieletniego. Niemniej, z brzmienia przepisu art. 10 § 3 KK, o którym była mowa powyżej, wynika, że obniżyć należy wymiar tej kary, którą się orzeka, a przecież nie można orzec kary dożywotniego pozbawienia wolności w stosunku do nieletniego.

Wobec powyższego pojawia się pytanie, czy karę dożywotniego pozbawienia wolności powinno się ominąć biorąc pod uwagę przepis stanowiący o odpowiedzialności karnej za przestępstwo zabójstwa, pozostawiając tym samym tylko te przepisy, które mogą być stosowane wobec nieletniego i dopiero ten wymiar kary obniżyć, czy też w miejsce kary dożywotniego pozbawienia wolności postawić karę 25 lat pozbawienia wolności.

Część doktryny opowiada się za stanowiskiem, iż jeżeli nie można orzec kary dożywotniego pozbawienia wolności wobec nieletniego, to nie należy jej przeliczać na karę obniżoną do 2/3 ustawowego zagrożenia, zgodnie z dyspozycją art. 10 § 3 KK. Karę dożywotniego pozbawienia wolności należałoby więc traktować jako nieistniejącą w sankcji art. 148 § 1 KK w stosunku do nieletniego.

Niemniej, Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 31 stycznia 2018 r. (sygn. akt: V KK 284/17) stanowczo wypowiedział się, że „zawarty w art. 54 § 2 KK zakaz orzekania wobec sprawcy, który w czasie popełnienia przestępstwa nie ukończył 18 lat, kary dożywotniego pozbawienia wolności, nie wyklucza wymierzenia nieletniemu, odpowiadającemu w warunkach art. 10 § 2 KK za przestępstwo zagrożone taką karą – kary 25 lat pozbawienia wolności. Przewidziane w art. 10 § 3 KK obligatoryjne obniżenie górnej granicy ustawowego zagrożenia odnosi się do zagrożenia w części szczególnej Kodeksu karnego. Natomiast norma zawarta w art. 54 § 2 KK nie eliminuje z sankcji w art. 148 § 1 i 2 KK kary dożywotniego pozbawienia wolności ani kary 25 lat pozbawienia wolności jako kar ściśle oznaczonych (bez dolnej ani górnej granicy), lecz tylko zakazuje wymierzenia sprawcy pierwszej z tych kar. Pozostawia tym samym możliwość orzeczenia kary 25 lat pozbawienia wolności” (tak samo Sąd Najwyższy również w wyroku z dnia 22 września 1999 r., sygn. akt: III KKN 195/99 oraz w postanowieniu z dnia 4 stycznia 2006 r., sygn. akt: III KK 83/05).

W związku z powyższym, należy stwierdzić, iż jeżeli Sąd zadecyduje, że uczeń ze szkoły w Wawrze podejrzany o popełnienie przestępstwa zabójstwa będzie ponosił odpowiedzialność karną jak dorosły, gdyż przemawiać za tym będą okoliczności sprawy, jego stopień rozwoju oraz właściwości i warunki osobiste, to może mu zostać wymierzona kara aż 25 lat lat pozbawienia wolności.

Autor:

Zuzanna Lewandowska – adwokat oraz autorka bloga PrawnikLewandowska.pl o prawie i zawodzie prawnika. Specjalizuje się głównie w prawie rodzinnym, cywilnym i gospodarczym, ale doświadczenie zawodowe zdobywała także w innych dziedzinach prawa. Przez wiele lat współpracowała z renomowanymi kancelariami prawnymi w Warszawie, a obecnie prowadzi indywidualną praktykę adwokacką. Wspiera klientów indywidualnych oraz przedsiębiorców w całej Polsce, w tym również online. Na Instagramie prowadzi konto @prawniklewandowska, na którym dzieli się treściami o prawie, zawodzie adwokata, edukacji, rozwoju i macierzyństwie.

Jeżeli potrzebujesz pomocy prawnej w swojej sprawie albo masz pytania, skontaktuj się ze mną pod numerem telefonu: +48 510 668 414 lub adresem e-mail: kontakt@kancelarialewandowska.com