Dziecko w placówce opiekuńczo-wychowawczej

Dziecko jest podmiotem prawa, któremu ze względu na swoją niedojrzałość psychiczną i fizyczną należy się szczególna troska i ochrona ze strony osób dorosłych – rodziców. Zgodnie z art. 96 § 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, rodzice powinni dziecko wychowywać i nim kierować, w szczególności troszczyć się o jego rozwój fizyczny i psychiczny oraz przygotować go do funkcjonowania w społeczeństwie. Jednym z najważniejszych praw przysługujących dziecku jest prawo do wychowania w rodzinie. Niemniej jednak, rodzina nie zawsze funkcjonuje prawidłowo i nie każde dziecko może wychowywać się w swoim środowisku naturalnym. Z tego względu, w świetle art. 72 ust. 2 Konstytucji RP, dziecko pozbawione opieki rodziców ma prawo do opieki i pomocy ze strony władz państwowych. Jakie prawa ma dziecko w placówce opiekuńczo-wychowawczej?

Władza rodzicielska

Brak jest ustawowej definicji władzy rodzicielskiej. Terminem tym określa się instytucję prawną uregulowaną przepisami art. 92-112 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Zgodnie z ogólną definicją, władza rodzicielska stanowi ogół praw i obowiązków rodziców względem małoletniego dziecka, które mają na celu zapewnienie mu należytej pieczy i strzeżenie jego interesów (tak: Sąd Najwyższy – Izba Cywilna w uchwale z dnia 21 października 2005 r., sygn. akt: III CZP 75/05). Jednym z elementów władzy rodzicielskiej jest piecza nad osobą dziecka (art. 95 § 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego). Obejmuje ona wychowanie dziecka i kierowanie nim. Dotyczy to zarówno troski o zdrowie i życie dziecka, dbałości o jego moralność, poszanowania godności swojej i innych osób, jak również troski o odpowiednie wykształcenie i umysłowy rozwój dziecka.

Zgodnie z art. 95 § 3 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, jednym z kryteriów należytego wykonywania władzy rodzicielskiej jest dobro dziecka. Jest ono również podstawą wszelkich rozstrzygnięć dotyczących małoletniego, a więc również wtedy, gdy zachodzi potrzeba ingerencji sądu opiekuńczego w wykonywanie władzy rodzicielskiej.

Rodzina nie zawsze funkcjonuje prawidłowo, a co za tym idzie nie zawsze ma pozytywny wpływ na rozwój dziecka. Do dysfunkcji rodziny lub jej niewydolności prowadzić może wiele czynników. Wśród nich można wyróżnić relatywizm norm moralnych, utratę autorytetu rodziców, zmniejszenie znaczenia funkcji opiekuńczo-wychowawczych rodziny, wzrost liczby rozwodów, zmniejszenie uczestnictwa dziecka w życiu rodziny lub zmniejszenie obecności rodziców w życiu dziecka

Ingerencja we władzę rodzicielską

Jedną z form ingerencji sądu opiekuńczego we władzę rodzicielską, obok zawieszenia i pozbawienia władzy rodzicielskiej, jest jej ograniczenie. Zgodnie z art. 109 § 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, sąd opiekuńczy wydaje odpowiednie zarządzenia w sytuacji, gdy dobro dziecka jest zagrożone. Celem ograniczenia władzy rodzicielskiej jest stworzenie rodzicom warunków umożliwiających przywrócenie im pełnej władzy rodzicielskiej. Dotyczy to więc także sytuacji, w których dobro dziecka jest zagrożone ze względu na brak odpowiednich kompetencji wychowawczych. Rodzice bowiem nierzadko potrzebują pomocy w wykonywaniu władzy rodzicielskiej.

Kodeks rodzinny i opiekuńczy w art. 109 § 2 zawiera otwarty katalog środków, które służyć mają ochronie zagrożonego dobra dziecka. Sąd opiekuńczy może wydać każde zarządzenie, które jest konieczne dla ochrony dobra dziecka i adekwatne do stopnia zagrożenia lub naruszenia dobra dziecka, a więc nie muszą to być środki wymienione w powyższym przepisie. Jednym z środków ograniczenia władzy rodzicielskiej jest umieszczenie dziecka w pieczy zastępczej (art. 109 § 2 pkt 5 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego).

Piecza zastępcza

Jedną z form ograniczenia władzy rodzicielskiej, a jednocześnie wsparcia rodziny dziecka, jest piecza zastępcza. Ma ona na celu przede wszystkim pracę z rodziną, która jest ukierunkowana na powrót dziecka do domu, czyli środowiska naturalnego. Do zadań pieczy zastępczej należy zapewnienie dziecku opieki i wychowania oraz prowadzenie wspomnianej wyżej pracy z rodziną. Wyróżnia się instytucjonalną i rodzinną pieczę zastępczą.

Placówka opiekuńczo-wychowawcza

Placówka opiekuńczo-wychowawcza (pogotowie opiekuńczo-wychowawcze) jest jedną z form instytucjonalnej pieczy zastępczej. W świetle § 13 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 22 grudnia 2011 r. w sprawie instytucjonalnej pieczy zastępczej, placówka opiekuńczo-wychowawcza powinna zapewnić dziecku poczucie bezpieczeństwa. Praca w placówce wykonywana jest zarówno w grupach, jak i indywidualnie z każdym z wychowanków. Ponadto, wychowawcy utrzymują stały kontakt z rodziną dziecka, osobami biorącymi udział w jego procesie wychowawczym, jak również z sądami i innymi instytucjami. Organizacja pracy z dzieckiem opiera się na planie pomocy dziecku sporządzonym przez wychowawcę sprawującym indywidualną opiekę nad dzieckiem. Prowadzone są także karty pobytu każdego z wychowanków, w których zapisywane są postępy w pracy z dzieckiem i jego rodzicami. Okresowo odbywają się również spotkania zespołów do spraw okresowej oceny dziecka.

Do obowiązków placówki opiekuńczo-wychowawczej należą, oprócz zapewnienia dziecku opieki, podtrzymywanie więzi emocjonalnych łączących dziecko z rodziną, współpraca z rodziną i środowiskiem na rzecz powrotu dziecka do środowiska naturalnego oraz uzgadnianie istotnych decyzji dotyczących dziecka z rodzicami oraz z samym dzieckiem.

Badania empiryczne

W 2016 r. przeprowadziłam badania empiryczne na 50 aktach sądowych w sprawach o ograniczenie władzy rodzicielskiej, które zakończyły się umieszczeniem dziecka w placówce opiekuńczo-wychowawczej oraz na 50 aktach osobowych dzieci przebywających w Pogotowiu Opiekuńczo-Wychowawczym nr 1 w Warszawie. Analiza tych badań posłużyła mi do pracy dyplomowej napisanej pod kierunkiem prof. zw. dr hab. Wandy Stojanowskiej, pt. „Ograniczenie władzy rodzicielskiej przez umieszczenie dziecka w placówce opiekuńczo-wychowawczej w świetle badań empirycznych” (Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie, Wydział Prawa i Administracji, Warszawa 2017).

Jak wynikało z analizy przeprowadzonych badań, w ponad połowie badanych spraw postępowanie w przedmiocie ograniczenia władzy rodzicielskiej zostało wszczęte na wniosek kuratora sądowego. Skąd wynika tak wysoki współczynnik? Kurator społeczny jest podmiotem, który najczęściej jako jedyny ma bezpośrednią styczność z rodziną i zauważa nieprawidłowości. Składa on sprawozdania kuratorowi sądowemu, który ma obowiązek wystąpić do sądu o zmianę zastosowanego środka ograniczenia władzy rodzicielskiej, jeżeli sytuacja w rodzinie pogarsza się lub nie ulega poprawie.

Co więcej, objęcie rodziny stałym nadzorem kuratora sądowego zazwyczaj poprzedzało umieszczenie dziecka w placówce opiekuńczo-wychowawczej. Całe postępowanie o ograniczenie władzy rodzicielskiej, od chwili wszczęcia do wydania postanowienia o umieszczeniu dziecka w pieczy zastępczej, trwało z reguły albo do 6 miesięcy, albo powyżej 24 miesięcy. Rozbieżność ta wynika z tego, że zazwyczaj postępowania dotyczące ingerencji we władzę rodzicielską są oczywiste, bądź bardzo skomplikowane. Wpływ na czas trwania postępowania ma również ilość przeprowadzonych przez sąd środków dowodowych.

Jeżeli chodzi o samą rodzinę, to prawie we wszystkich przypadkach dziecko, które zostało umieszczone w placówce opiekuńczo-wychowawczej, wychowywane było w rodzinie niepełnej. Można z tego wysnuć wniosek, iż czynniki takie jak rozwód lub rozstanie rodziców, śmierć jednego z nich lub inne, które powodują wyłączenie jednego z rodziców ze środowiska naturalnego dziecka, mogą przyczynić się do powstania nieprawidłowości w wykonywaniu władzy rodzicielskiej lub stwarzania przez małoletniego problemów wychowawczych.

Z przeprowadzonych przeze mnie badań wynika również, iż najliczniejszą grupę wśród matek stanowiły kobiety w wieku 25-35 lat i powyżej 35-45 lat. W przypadku ojców najwięcej było tych w wieku powyżej 35-45 lat i powyżej 45-55 lat. Najliczniejszą grupę stanowili rodzice z wykształceniem zawodowym, następnie podstawowym i średnim. Źródłem utrzymania rodziców najczęściej były emerytury, renty i zasiłki oraz praca dorywcza.

Najczęstszą przyczyną ograniczenia władzy rodzicielskiej ze strony rodziców były brak umiejętności wychowawczych i zaniedbywanie potrzeb dzieci. Brak kompetencji wychowawczych należy rozumieć przez pryzmat zachowania rodziców, jak i wpływu tego zachowania na postępowanie dzieci. Nie sposób bowiem uznać, iż dziecko sprawiałoby szereg problemów wychowawczych, takich jak nierealizowanie obowiązku szkolnego lub spożywanie alkoholu, gdyby rodzice posiadali odpowiednie umiejętności wychowawcze, aby w odpowiednim czasie temu zapobiec lub w ogóle do tego nie dopuścić. Do prawidłowego ukierunkowania zachowania dziecka miłość rodzicielska i zapewnienie mu odpowiednich warunków egzystencji są istotne, ale nie wystarczające. Podstawowym zagrożeniem dla procesu wychowawczego są bowiem błędy wychowawcze popełniane przez rodziców.

W ponad połowie badanych spraw sądowych przed umieszczeniem w placówce opiekuńczo-wychowawczej dzieci sprawiały szereg problemów wychowawczych, z których najczęstszym było nierealizowanie obowiązku szkolnego. Absencja szkolna jest pierwszym sygnałem problemów wychowawczych. Kolejnymi mogą bowiem być nieodpowiednie towarzystwo, ucieczki z domu lub spożywanie alkoholu. Nierealizowanie obowiązku szkolnego jest często przejawem tego, jak dziecko czuje się w szkole, wśród rówieśników, w domu rodzinnym oraz jak radzi sobie z obowiązkami.

Podsumowanie

Przeprowadzone przeze mnie badania wykazały, że do ograniczenia władzy rodzicielskiej przez umieszczenie dziecka w placówce opiekuńczo-wychowawczej dojść może zarówno na skutek nieprawidłowego wykonywania władzy rodzicielskiej, jak i problemów wychowawczych, które sprawia małoletni. Nieprawidłowe zachowanie dziecka oraz brak wpływu rodziców na jego zachowanie jest również zagrożeniem dobra dziecka.

Dokonując analizy akt sądowych i akt osobowych dzieci umieszczonych w placówce opiekuńczo-wychowawczej, nie sposób było nie odnieść wrażenia, że problemy wychowawcze sprawiane przez małoletnich są ściśle związane z atmosferą wychowawczą panującą w rodzinie oraz ze sposobem wykonywania władzy rodzicielskiej.

W wielu przypadkach rodzice nie podejmują współpracy z placówką, a w szczególności nie odwiedzają dziecka przebywającego w placówce i nie podejmują prób nawiązania innego kontaktu z dzieckiem. Rodzice uzależnieni od alkoholu lub środków odurzających nie podejmują leczenia lub po krótkim okresie abstynencji wracają do nałogu. Bezrobotni, którzy nie są w stanie zaspokoić podstawowych potrzeb dziecka, nie podejmują pracy bądź nie utrzymują tej, którą podjęli. Wobec powyższego, w wielu badanych sprawach dzieci przebywające w placówce opiekuńczo-wychowawczej nie miały perspektyw powrotu do środowiska rodzinnego.

 

Autor:

Zuzanna Lewandowska – adwokat oraz autorka bloga PrawnikLewandowska.pl o prawie i zawodzie prawnika. Specjalizuje się głównie w prawie rodzinnym, cywilnym i gospodarczym, ale doświadczenie zawodowe zdobywała także w innych dziedzinach prawa. Przez wiele lat współpracowała z renomowanymi kancelariami prawnymi w Warszawie, a obecnie prowadzi indywidualną praktykę adwokacką. Wspiera klientów indywidualnych oraz przedsiębiorców w całej Polsce, w tym również online. Na Instagramie prowadzi konto @prawniklewandowska, na którym dzieli się treściami o prawie, zawodzie adwokata, edukacji, rozwoju i macierzyństwie.

Jeżeli potrzebujesz pomocy prawnej w swojej sprawie albo masz pytania, skontaktuj się ze mną pod numerem telefonu: +48 510 668 414 lub adresem e-mail: kontakt@kancelarialewandowska.com

0 0 głosów
Article Rating
Subskrybuj
Powiadom o
guest
0 komentarzy
Informacje zwrotne
Pokaż wszystkie komentarze
0
Pozostaw proszę komentarz, jestem ciekawa Twojej opinii!x